Những "tay trống" làng Đọi
Chúng tôi đến nhà nghệ nhân Phạm Chí Trọng, một trong bốn "tay" làm trống lão luyện của Đọi Tam. Trong không gian chừng 40m2 nhưng ông bày hàng chục loại trống to nhỏ khác nhau. Không giấu vẻ vui mừng, ông cho biết: “Công việc làm trống của gia đình vào dịp cuối năm rất bận rộn. Tôi vừa giao 49 chiếc trống khổ lớn và một dàn trống gồm 22 chiếc cho làng Nam Kinh (Thanh Hóa), đồng thời bán một số lượng trống lớn cho khách hàng đến từ Hàn Quốc, Nhật Bản và Thụy Điển”. Từ nhỏ, cậu bé Trọng đã “say” những âm thanh nhộn nhịp của làng nghề với tiếng cắc, cạch, cắc, cạch, rồi trở nên “nghiện” mùi da trâu, gỗ mít... Lên 6 tuổi, Trọng đã làm được chiếc trống đầu tiên. Được bố vợ tin tưởng, truyền bí quyết, ông luôn đau đáu nỗi niềm phải giữ gìn nghề trống. Góp phần làm nên chiếc trống kỷ niệm 990 năm Thăng Long, ông Trọng không giấu vẻ tự hào: "Đó là chiếc trống to nhất Việt Nam, cao 2,65m, đường kính 2,01m, đã được anh em dòng họ Phạm làm liên tục trong 3 tháng. Thân trống được đóng 1.999 đinh mũ bằng tre tương ứng với con số năm cuối của thiên niên kỷ, tang trống được ghép bằng 34 miếng dăm trống". Bình thường, các gia đình đều phải thuê 5-7 người nhưng ngày Tết, sẽ gấp đôi. ở nơi hễ mưa xuống là ngập này thì ai cũng hiểu làm trống là nghề nuôi sống họ. Thế nên, chẳng ngạc nhiên khi chỉ với thu nhập 1-1,5 triệu đồng/tháng/người, những người thợ Đọi Tam vẫn cần mẫn, chăm chỉ như những con ong gắng góp chút mật cho đời.
Thuộc hậu duệ thứ 4 của dòng họ Phạm, nghệ nhân Phạm Chí Khang mê tiếng trống từ hồi “để chỏm”. Hồi bé, cái thứ “hút hồn” ông nhất vẫn là tiếng trống hội. “Hội quê tôi mở quanh năm. Mà có hội nghĩa là có trống. Tiếng trống gọi bạn đến trường; thời kỳ HTX, tiếng trống rong róng bà con đi làm đồng, rồi tùng rinh dưới ánh trăng rằm... Cứ ở đâu có tiếng trống là ở đó, sự sống đang hiện hữu...” – ông Khang lý giải cho cái sự “mê trống” của mình. Theo lời ông, ở làng Đọi Tam, có một quy định bất thành văn rằng, con trai đều phải học làm trống từ nhỏ, 17 tuổi là đã có thể theo cha anh đi làm trống đại. Để làm một chiếc trống, phải qua 3 bước: làm da, làm tang và bưng trống. Da được chọn phải là da trâu cái, đem bào hết lớp màng, ngâm nước để khử mùi, sau đó mang phơi khô. Đinh chốt cũng được làm từ vầu hoặc tre già. Dùi trống được làm bằng gỗ gụ. Đặc biệt, trống Đọi Tam có nét độc đáo riêng bởi tang (dăm) trống chỉ được làm từ gỗ mít, một loại gỗ dẻo, mềm, không bị cong vênh. Gỗ mít càng già thì âm thanh càng đanh, càng có hồn. Trước tiên, gỗ được cắt thành nhiều khúc, sau đó cắt thành từng dăm. Tuỳ kích cỡ trống mà làm thành các dăm khác nhau và được mài nhẵn. Sau khi lấy da trâu quây tròn căng hết lên mặt trống, rồi dùng đinh chốt cố định vào thân, người thợ sẽ sơn, vẽ hoa văn để trống thêm phần bắt mắt và độc đáo.
Gìn giữ nghề truyền thống
Những ngày này, trên sân nhà nghệ nhân Lê Ngọc Mỹ lúc nào cũng la liệt đồ nghề, gỗ các loại. Tốp thợ cần mẫn, say sưa làm việc thâu đêm. ông Mỹ cho biết: “Làng trống Đọi Tam làm quanh năm nhưng bận rộn nhất là dịp giáp Tết vì hầu như ra Giêng, nơi nào cũng có hội. Gia đình tôi đã có tới 6 đời làm trống. Hiện giờ, con cháu đều nối nghiệp ông cha. Cả làng có hơn 500 hộ làm trống thì trên 50 cụ râu dài tóc bạc, 4 nghệ nhân lão luyện đang đêm ngày nghiên cứu, cải tiến mẫu mã và truyền kinh nghiệm cho con cháu". ý thức giữ gìn nghề truyền thống nên nhiều hội viên Hội Người cao tuổi đã hiến công, hiến kế bảo tồn. Các cụ “phá” được lời nguyền xưa là không truyền nghề cho con rể và người ngoài thôn. Giờ thì ai có nhu cầu đều được các cụ truyền dạy.
Hỏi từ trẻ tới già ở làng Đọi Tam, ai ai cũng có thể kể vanh vách về lai lịch nghề trống. Năm 986, được tin vua Lê Đại Hành sửa soạn về làng làm công tác tịch điền dưới chân núi Đọi, nhân dân nô nức tới xem. Lúc ấy, có hai anh em là Nguyễn Đức Năng và Nguyễn Đức Đạt biết tin đã ngả cây gỗ mít lấy gỗ ghép lại, thịt một con trâu để lấy da bịt lại hai đầu làm thành chiếc trống, khi đánh lên, âm thanh rất hay. Hai anh em mang trống ra dự lễ đón vua. Khi gióng lên, tiếng kêu như sấm (cho nên sau này, hai ông được gọi là Trạng Sấm), vua thấy hay liền hỏi cách làm. Nghề làm trống hình thành ở Đọi Tam từ đó và tính đến nay, cũng đã hơn nghìn tuổi.
Xuân về, lòng người Đọi Tam phơi phới. Không chỉ vì những đơn đặt hàng xuất khẩu tới tấp bay về mà còn vì ngày mùng 6 tháng Giêng này, làng sẽ vào hội trống. Khi ấy, tên tuổi những nghệ nhân mới của làng lại được xướng danh. Và điều quan trọng hơn, tiếng trống Đọi Tam lại âm vang ở các lễ hội truyền thống trên mọi miền Tổ quốc.